ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

ΑΠΟ ΤΟ ΔΕΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΑΠΗ.

από Πάνος Σταθόγιαννης,
Πέμπτη, 25 Οκτωβρίου 2012
.

Παλιότερα, από τα εφηβικά μου χρόνια κιόλας, πλησίαζα κάθε τόσο το έργο του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι με μια αίσθηση δέους. Σαν να επισκεπτόμουν ναό, εργαστήριο αλχημιστή, υποφωτισμένη αίθουσα ανατομίας. Υπήρχε κάτι σ’ αυτόν που με ξεπερνούσε και ταυτόχρονα με συμπεριελάμβανε ως το ελαχιστότατο κύτταρο μου. Έδειχνε να γνωρίζει τι κρυβόταν πίσω από τα (και για μένα τον ίδιο) κλειδωμένα δώματα της ψυχής μου. Έμοιαζε σαν να είχε ψηλαφήσει, πριν κι από τη γέννησή μου ακόμα, τις όποιες εσωτερικές μου σκοτεινιές, αλλά με έναν τρόπο τόσο οδυνηρά συμπονετικό που έφτανε ως τα όρια της παρότρυνσης (ίσως και της επιβολής) να τις αγγίξω κι εγώ.

Θέλω να πω ότι η γραφή του μου δημιουργούσε την εντύπωση ότι ο παράξενος αυτός Ρώσος όχι μόνο με έβλεπε και με προέβλεπε, αλλά και με προδιέγραφε. Όπως, άλλωστε, εδώ και πάνω από εκατό χρόνια, έκανε και κάνει (σήμερα, μάλιστα, με μεγαλύτερη ένταση) με εκατομμύρια άλλους, μια που κάθε καινούργια γενιά τον ανακαλύπτει από την αρχή και του παραδίνεται. Έλεγα συχνά από μέσα μου ότι σε εκείνο το επίπεδο όπου το ‘‘δυνητικό’’ συναντάται και συμπορεύεται με το ‘‘πραγματικό’’ (αυτό, δηλαδή, που η ζωή και η μοίρα, το τυχαίο και το αναγκαίο επέτρεψαν να πραγματωθεί), είμαι κι εγώ ένας ‘‘ήρωάς’’ του, είμαι ‘‘’όλοι οι ήρωές’’ του πέρα από κάθε θετικό ή αρνητικό πρόσημο, είμαστε όλοι μας ‘‘όλοι οι ήρωές’’ του. Και το μόνο που μας διαφοροποιεί είναι μια δευτερεύουσας σημασίας αλλαγή στις αναλογίες και τις δόσεις των αρχικών υλικών, έτσι όπως αυτά έχουν περιγραφεί, αποκαλυφθεί και προσδιοριστεί με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια από την πένα-νυστέρι του τρισμέγιστου Ρώσου κλασικού.
Ο οποίος, από την αρχή κιόλας της συγγραφικής του πορείας, είχε θέσει ως πρωταρχικό του στόχο (αλλά και ως ‘‘ψυχαγωγία’’) το να ‘‘μελετά τη ζωή των ανθρώπων’’.

Και τελικά τα κατάφερε. Κατάφερε να ανακαλύψει με ‘‘απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο’’, αν και είχε πλήρη συνείδηση της τεράστιας δυσκολίας του εγχειρήματός του, μια που ‘‘ο άνθρωπος είναι αίνιγμα που πρέπει να λυθεί’’. Κι ας παραπονιόταν ότι αυτά που η ταλαίπωρη ζωή του και οι συγκυρίες τού επέτρεψαν να εκφράσει δεν ήταν παρά μια ασήμαντη υποδιαίρεση των προθέσεων και των δυνατοτήτων του.

Πώς να πλησιάσεις με άνεση έναν τέτοιον άνθρωπο που ξέρει το πώς είναι και χωρίς τα εφτά πέπλα της η Ηρωδιάδα-ψυχή σου; Πώς να μη βγεις από τα κείμενά του κυριολεκτικά συγκλονισμένος, άναυδος ενεός;

Δεν τους αγαπάς αυτούς τους συγγραφείς. Τους φοβάσαι. Κι ας τους επισκέπτεσαι συχνά με εκείνη την μαζοχιστική επιθυμία της γλώσσας που βασανίζει το πονεμένο δόντι ή, ακόμα χειρότερα (αλλά και πιο λυτρωτικά), με το πάθος της πεταλούδας να χορέψει γύρω και μέσα στη φλόγα που θα την απανθρακώσει.

Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια ώστε μια ευτυχής συγκυρία να μετατρέψει αυτό το αρχικό και πολύχρονο το δέος μου σε αγάπη. Γίνεται λόγος για μια σειρά συζητήσεων με τον εκδότη των ‘‘Ροών’’ και φίλο Λευτέρη Καρτάκη και τις διαρκείς προτροπές του να ασχοληθώ με τις επιστολές, τα άρθρα και το περίφημο περιοδικό (το ‘‘Ημερολόγιο του Συγγραφέα’’) που ο Φιόντορ Μιχαήλοβιτς εξέδιδε λίγα χρόνια πριν τον θάνατό του (πέθανε νεότατος, μόλις εξήντα χρονών), με στόχο την άντληση κάποιων αποφθεγμάτων και στοχασμών που θα μπορούσαν να ‘‘σταθούν’’ σ’ ένα ξεχωριστό βιβλίο.

Έπεσα με τα μούτρα στη δουλειά.

Και βρέθηκα μπροστά σε έναν άλλο όγκο κειμένων, διαφορετικών ετούτη τη φορά, χωρίς την προσεκτική επιμέλεια του λόγου που χαρακτηρίζει τα μυθιστορήματά του και τις νουβέλες του, αλλά πολύ πιο άμεσων και πιο αυτό-αποκαλυπτικών. Κι είδα μπροστά μου τον Ντοστογιέφσκι ως πάσχοντα άνθρωπο, βασανισμένο από τη μοίρα, τις επιλογές και τα πάθη του, διωκόμενο από την ‘‘εγγενή’’ του, θα ’λεγε κανείς, αδυναμία να τα βγάλει πέρα με τη βιοτή του, συχνά αφελή, ακόμα πιο συχνά αντιφατικό, ενθουσιώδη και απελπισμένο, μεγαλόστομο και ταπεινό, διεισδυτικό στα μεγάλα και τυφλό στα μικρά, ζηλιάρη, ανικανοποίητο, ανασφαλή, γεμάτο μεταπτώσεις, ‘‘αγαπησιάρη’’ – ανθρώπινο, εν τέλει, πολύ, πολύ ανθρώπινο. Και κατάλαβα τότε τι είχε υπόψη του ο άλλος μεγάλος Ρώσος ομότεχνος (και σύγχρονός) του, ο Λέοντας Τολστόι, όταν είπε ότι αυτός ο άνθρωπος ‘‘είναι ολόκληρος μια πάλη’’.

***

Από μελέτες διαφόρων γνώριζα ήδη πολλά πράγματα για τη ζωή του Ντοστογιέφσκι. Όμως ήταν για μένα πραγματική αποκάλυψη να τα ξαναδώ έτσι όπως εκείνος τα είχε βιώσει και αποτυπώσει σε ένα πλήθος επιστολών προς αγαπημένα του πρόσωπα, συγγενείς και φίλους, συναδέλφους και εκδότες, θαυμαστές και επικριτές. Ήταν, βλέπετε, ένας συνεπής επιστολογράφος (όπως το συνήθιζαν κάποτε οι συγγραφείς), γεγονός που κατά κάποιον τρόπο (και εξ αιτίας της εξομολογητικής του διάθεσης) μετατρέπει την αλληλογραφία του και σε ένα είδος ‘‘αυτοβιογραφικού ημερολογίου’’, στο οποίο ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς, από την εφηβεία του κιόλας, περιγράφει με ειλικρίνεια την κατάσταση του. Τόσο εκείνη της κοινωνικής του θέσης όσο και την άλλη (κάποιες φορές σε πλήρη αντιστοιχία κι άλλοτε εντελώς αποκομμένη από την σκληρή πραγματικότητα της ζωής του και πτερόεσσα) της ψυχής του.

Κι όλα αυτά να συμπληρώνονται με ευρύτερα κοινοποιημένες μέσω της αρθρογραφίας του απόψεις σχετικά με τον θεό, τον Χριστό, την αλήθεια, το χρέος, την έμπνευση, τη βάσανο της δημιουργικής διαδικασίας, τη θέση της Ρωσίας στον κόσμο, τον πόλεμο και την ειρήνη, τον πόνο, τα παιδιά, τις γυναίκες, τους αγαπημένους του συγγραφείς (σύγχρονούς του και παλαιότερους, Ρώσους και μη), την παιδαγωγική, τη λογοτεχνική κριτική, τα περιοδικά, την ξενιτιά, τους Εβραίους, τους Τούρκους, τους Γερμανούς – ακόμα και τους Έλληνες που θα δυσανασχετήσουν, όταν η Κωνσταντινούπολη γίνει (δικαιωματικά, όπως ισχυρίζεται) ρωσική…

Άλλο χρώμα και φως απέκτησαν μέσα μου και τα περισσότερο γνωστά στοιχεία του βίου και της πολιτείας του, έτσι όπως τα εξομολογείται ο ίδιος στους πιο κοντινούς του ανθρώπους, στρεφόμενος τις περισσότερες φορές σ’ αυτούς για να τους κάνει μετόχους των αδιεξόδων του, να τους ικετεύσει, να τους ζητήσει συγχώρεση, να τους παρηγορήσει, να τους υποσχεθεί, να τους εκφράσει την αγάπη του, να τους παραπονεθεί, να τους κλαφτεί.

Μιλάω για την εξορία του στη Σιβηρία, τους τρεις σημαντικούς έρωτες της ζωής του, το πάθος του με τη ρουλέτα, τα ταξίδια του, το ‘‘κρυφτούλι’’ με τους δανειστές του, την οικονομική του εξαθλίωση, την αγωνία του να προλάβει τις ημερομηνίες (έγραφε, βλέπετε, ‘‘κατά παραγγελία’’ για να ξεπληρώσει τα χρέη του), τους θανάτους των παιδιών του, τις επιληπτικές του κρίσεις, τη σκληρότητα της ζωής μέσα κι έξω από τα γραπτά του…

Αμέσως μετά τη συγκέντρωση και τη μετάφραση του υλικού (στη βάση προσωπικών κριτηρίων και με αναπόφευκτο το στοιχείο του υποκειμενισμού στην επιλογή του), τέθηκε επί τάπητος το ζήτημα της περεταίρω επεξεργασίας και ταξινόμησής του. Μετά από πολλές σκέψεις κατέληξα στην απόφαση να ‘‘το σπάσω’’ σε δύο κομμάτια.

Στο πρώτο μέρος, υπό τον τίτλο ‘‘ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ’’, να εντάξω με χρονολογική σειρά εκείνα τα αποσπάσματα των επιστολών και των άρθρων στα οποία ο Φιόντορ Μιχαήλοβιτς αναφέρεται στα της καθημερινότητάς του (πνευματικής και ‘‘εξωτερικής’’), ώστε τελικά, και με τη ‘‘μέθοδο του ψηφιδωτού’’, να δημιουργείται κάτι σαν ιδιότυπη αυτοβιογραφία του. Με χάσματα, βέβαια, με κενά, με αρκετές ‘‘μαύρες τρύπες’’. Αλλά και με τη βαθιά πεποίθηση ότι ο αναγνώστης θα αποκτήσει μια σαφή εικόνα τού πώς έζησε, τι ‘‘στοιχειά’’ της ζωής και της ψυχής ταλάνισαν τον παμμέγιστο αυτό συγγραφέα σε ένα χρονικό διάστημα σαράντα δύο χρόνων – το σύνολο, δηλαδή, του συνειδητού του βίου και της δημιουργικής του πορείας στα γράμματα.

Στο δεύτερο μέρος και υπό τον τίτλο ‘‘ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΡΙΣΕΙΣ’’ συμπεριελήφθησαν εκείνα τα σπαράγματα που ξεφεύγουν από τα ‘‘προσωπικά’’ του και έχουν έναν χαρακτήρα αποφθεγμάτων και αφορισμών, σκέψεων και συλλογισμών, απόψεων και αποτιμήσεων επί ζητημάτων και προσώπων που απασχόλησαν τον Ντοστογιέφσκι και αποτέλεσαν το ιδεολογικό, ηθικό και αισθητικό υπόβαθρο της πνευματικής του δημιουργίας. Και εδώ ακολουθήθηκε η χρονολογική παράθεσή τους, ώστε ο αναγνώστης να έχει τη δυνατότητα να ψηλαφίσει την εξέλιξη της σκέψης του (ακόμα και τις αντιφάσεις της) στην πεισματική προσπάθεια ενός πραγματικά μεγάλου, να εκφραστεί, να μοιραστεί, να αληθεύσει.

***

Φέτος συμπληρώνονται 190 χρόνια από τη γέννηση και 130 χρόνια από τον θάνατο του Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι.

Έχω τη βεβαιότητα ότι η παρούσα εργασία θα εκτιμηθεί και θα προσφέρει στον αναγνώστη υλικό όχι μόνο για να ολοκληρώσει μέσα του την εικόνα ενός γίγαντα του πνεύματος, ενός τραγικού της ζωής, αλλά και για να βοηθηθεί στις δικές του αναζητήσεις πάνω σε αεί επίκαιρα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης και του νοήματός της.


Πάνος Σταθόγιαννης
[Εισαγωγικό σημείωμα στο "ΕΓΩ, Ο ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ" (Εκμυστηρεύσεις και στοχασμοί), εκδόσεις PRINTA, 2011.]