Δημήτρης Γληνός

Δημήτρης Γληνός

Δεν είναι εύκολη η αποτίμηση της προσφοράς ενός ανθρώπου που, όπως συμβαίνει συχνά στη νεότερη ιστορία μας, είναι ταυτόχρονα ένδοξος και αγνοημένος. Κι αυτό ακριβώς είναι ο Δημήτρης Γληνός στη συνείδηση των μεταγενέστερων. Αντιπροσωπεύει περισσότερο έναν μύθο του νεοελληνικού εικοστού αιώνα, παρά μια συγκεκριμένη ιστορική παρουσία. Αυτό άλλωστε συμβαίνει με τους περισσότερους διανοητές που επεδίωξαν την αναμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας.

Ποιος ήταν ο κόσμος από τον οποίο προέρχεται και μέσα στον οποίο έζησε κι έδρασε ο Δημήτρης Γληνός; Ποιος ήταν ο κόσμος με τον οποίο αναμετρήθηκε και τον οποίο θέλησε ν' αλλάξει; Η ζωή του και η συνολική του πορεία ξετυλίγεται μέσα σε 60 χρόνια που ανατάραξαν την Ελλάδα και τον κόσμο: Ήταν έξι ετών όταν κυκλοφόρησε Το ταξίδι μου, του Ψυχάρη. Φοιτητής στην περίοδο των Ευαγγελιακών, των Ορεστιακών και της εμφάνισης του Νουμά. Εικοσιπέντε ετών όταν κυκλοφόρησε Το κοινωνικόν μας ζήτημα του Γ. Σκληρού και ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κωστή Παλαμά. Εικοσιέξι όταν έγινε η επανάσταση των Νεότουρκων και εικοσιεπτά όταν εκδηλώθηκε το κίνημα στο Γουδί.

Ανάμεσα στα τριάντα και τα τριανταπέντε του χρόνια σημειώνονται η έλευση του Ελ. Βενιζέλου, οι Βαλκανικοί και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος: τα όρια της ελληνικής επικράτειας διπλασιάζονται αλλά παράλληλα εκδηλώνεται ο εσωτερικός διχασμός που θα οδηγήσει στο χωριστικό κίνημα της Θεσσαλονίκης. Ήταν τριανταπέντε ετών όταν ξέσπασε η σοβιετική επανάσταση και τριανταέξι όταν ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδος, το οποίο γρήγορα θα μετονομαστεί σε Κομμουνιστικό και θα προσχωρήσει στην Τρίτη Διεθνή. Στα σαράντα του χρόνια έζησε τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον καταποντισμό της Μεγάλης Ιδέας, την επανάσταση του 1922 και στα σαρανταδύο παραστάθηκε στην ανακήρυξη της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Στην τελευταία δεκαετία της ζωής του ο ρυθμός επιταχύνεται: ορμητική εμφάνιση
του φασισμού, η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία, νέοι προσανατολισμοί της Κομμουνιστικής Διεθνούς, λαϊκά μέτωπα, εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία, γερμανοσοβιετικό σύμφωνο και δίκες της Μόσχας, εδραίωση του Σταλινισμού, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Αντίστοιχα στην Ελλάδα: αποσύνθεση του βενιζελικού σχηματισμού, έκτη ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, παλινόρθωση της μοναρχίας, δικτατορία της 4ης Αυγούστου, ελληνοϊταλικός πόλεμος, γερμανική εισβολή, Κατοχή, Αντίσταση.

Μέσα σ' όλους αυτούς τους κλυδωνισμούς και τις αναστατώσεις, η Ελλάδα, το ελληνικό κράτος και η ελληνική κοινωνία, εμφανίζεται να αλλάζει όψη πολλές φορές. Οι μεταβολές είναι ουσιαστικές και σημαντικές: ο χώρος, η δημογραφία, η σύνθεση του πληθυσμού, η οικονομία, οι όροι διαβίωσης, η πνευματική ζωή και οι συλλογικές συμπεριφορές υφίστανται σημαντικές αλλοιώσεις.

Ποια ήταν λοιπόν η διαδρομή του μέσα στις μεταβαλλόμενες πραγματικότητες του καιρού του;
Γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1882 στη Σμύρνη. Ο πατέρας του καταγόταν από το Ρογό της Άνδρου.
Ο Δημήτρης, πρωτότοκος από τα δώδεκα παιδιά της οικογένειας Γληνού, πέρασε τα παιδικά του χρόνια «με κατάθλιψη φτώχειας», όπως λέει ο ίδιος. Με πολλές στερήσεις κατάφερε να φοιτήσει στην Ευαγ¬γελική Σχολή ενώ ταυτόχρονα εργαζόταν στην ταβέρνα του πατέρα του.
Από το 1899 ως το 1905 σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ενώ ταυτόχρονα δούλευε για να συμπληρώσει τα πενιχρά οικονομικά του. Κατάφερε να πάρει το πτυχίο του με «άριστα παμψηφεί» τον Μάιο του 1905.

Αμέσως μετά εργάστηκε στην εκπαίδευση ως διευθυντής της Αναξαγορείου Σχολής.
Το 1908 παντρεύτηκε την Άννα Δημ. Χρόνη, με την οποία έφυγε στην Γερμανία για μεταπτυχιακές σπουδές. Παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, παιδαγωγικής και πειραματικής ψυχολογίας στα Πανεπιστήμια της Ιένας και της Λειψίας. Βιοτικές ανάγκες τον ανάγκασαν να διακόψει τις σπουδές του και να επιστρέψει στην Αθήνα. Δούλεψε στο Αρσάκειο και στο Γυμνάσιο της Πλάκας. Έκτοτε συμμετείχε ενεργά στις δραστηριότητες του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Διορίστηκε διευθυντής του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης ενώ το 1912 συνέταξε τις εισηγητικές εκθέσεις και τα νομοσχέδια στα οποία η κυβέρνηση Βενιζέλου στήριξε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1913. Οι ενέργειες του αυτές συντέλεσαν ώστε να αναδειχθεί σε ηγετική μορφή των κινημάτων για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.


Ο αρχόμενος διχασμός βρήκε τον Γληνό στο πλευρό του Ελ. Βενιζέλου ο οποίος στηρίχθηκε στην «τριανδρία» Γληνού, Δελμούζου, Τριανταφυλλίδη για να προετοιμάσει μια νέα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Η τροπή των πολιτικών πραγμάτων και η όξυνση του διχασμού δεν επέτρεψαν την άμεση εκτέλεση των προγραμμάτων αυτών. Κατά τη διάρκεια των Νοεμβριανών κατηγορήθηκε για Βενιζελισμό, εξύβριση του Βασιλέως και εσχάτη προδοσία. Φυλακίστηκε μέχρι το 1917. Μετά το κίνημα της Εθνικής Άμυνας από τον Βενιζέλο, αποφυλακίστηκε και έφυγε για τη Θεσσαλονίκη όπου διορίστηκε Πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου. Διορίστηκε Γεν. Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας θέση που διατήρησε μέχρι το 1920.

Η ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές και η επάνοδος του Κωνσταντίνου τον ανάγκασε να δώσει την παραίτηση του. Δούλεψε με πάθος για την επαναδραστηριοποίηση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Εργάστηκε μαζί με τον Αλ. Δελμούζο πάνω στο σχέδιο για την άμεση ίδρυση, στην Αθήνα, Ελευθέρου Πανεπιστημίου, το οποίο θα αντιστάθμιζε τη «σκοτιστική ενέργεια του κρατικού πανεπιστημίου». Τα σχέδιά του για χρηματοδότηση της προσπάθειας δεν βρήκαν ανταπόκριση. Ο Γληνός τότε τα εφάρμοσε σε μικρότερη κλίμακα, ιδρύοντας την Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή. «Ένα φωτεινό σημείο είναι μέσα στο μεσαιωνικό τούτο σκοτάδι: Η Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή» έγραψε η Πηνελόπη Δέλτα.

Τα γεγονότα του 1922 βρήκαν τον Γληνό στην Άνδρο, να γράφει τη μελέτη του για την Κρίση του Δημοτικισμού, Η επανάσταση του 1922 τον επανέφερε στο Υπουργείο Παιδείας όπου άρχισε να ετοιμάζει τα νομοσχέδια μιας νέας ριζικότερης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Από τη θέση του εκπαιδευτικού συμβούλου συγκέντρωσε την προσοχή του στη διαμόρφωση εκπαιδευτικών στελεχών που θα πλαισίωναν μέσα στα σχολεία την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με αποτέλεσμα την ίδρυση του Μαρασλείου Διδασκαλείου με διευθυντή τον Αλ. Δελμούζο και της Παιδαγωγικής Ακαδημίας με διευθυντή τον ίδιο. Η δικτατορία του Πάγκαλου όμως υπονόμευσε το μεταρρυθμιστικό έργο. Τότε ο Δ. Γληνός απολύθηκε από το Υπουργείο Παιδείας «για λόγους οικονομιών». Έκτοτε αρνήθηκε οποιαδήποτε δημόσια θέση.

Είναι η εποχή που η ακτινοβολία της Οκτωβριανής επανάστασης, συνδυασμένη με τη ζωηρή πια παρουσία του πολιτικά οργανωμένου εργατικού κινήματος, επηρεάζει σημαντικά τις νέες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις. Οι διαφοροποιήσεις αυτές εκφράστηκαν έντονα και μέσα στον Εκπαιδευτικό Όμιλο και οδήγησαν ύστερα από μακρές συζητήσεις στη διάσπαση του ιστορικού σωματείου. Η πλειοψηφία των μελών, με πολλές και σημαντικές διαφορές στους κόλπους της, έμεινε συσπειρωμένη γύρω από τον Δ. Γληνό και δέχθηκε την προγραμματική του θέση ότι «κάθε σημαντική κοινωνική μεταρρύθμιση, άρα και η εκπαιδευτική, γίνεται με μέσο την πάλη των κοινωνικών τάξεων. Η ελληνική αστική τάξη, όπως έδειξε η ως τώρα πορεία του Εκπαιδευτικού Ομίλου ή καταπολεμεί άμεσα ή δεν επιδιώκει ειλικρινά μιαν ουσιαστική λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Γι' αυτό ο Όμιλος βλέπει, ότι η λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δε μπορεί να έχει άλλο φορέα και πρόμαχο, παρά τις κοινωνικές εκείνες τάξεις, που, σαν αδικημένες, συνειδητοποιούν καθαρά τα κοινωνικά προβλήματα και αγωνίζονται για την πραγματοποίηση των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, αναγκάζοντας έτσι την άρχουσα τάξη να βελτιώνει τους θεσμούς της».

Η μειοψηφία των μελών του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που τελικά αποχώρησε, με αρχηγό τον Αλ. Δελμούζο, υποστήριξε την ιδέα ενός υπερταξικού, απολιτικού εθνικού σχολείου. Με τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου ο Δ. Γληνός αποδεσμεύτηκε από προηγούμενες καταστάσεις και σχέσεις. Μπόρεσε έτσι να διατυπώσει με μεγαλύτερη άνεση και σαφήνεια την κατάφαση του στην σοσιαλιστική ιδεολογία.
Η ιδεολογική εξέλιξη του Γληνού συντέλεσε, σε μεγάλο βαθμό, στη γεφύρωση των αντιθέσεων με τους κομμουνιστές: τα χρόνια της «πνευματικής χειρωναξίας» όπως αποκαλούσε ο ίδιος την περίοδο όπου εργάστηκε στο Λεξικό της Νεοελληνικής στις εκδόσεις Ελευθερουδάκη κι έκανε ιδιωτικά μαθήματα ήταν και χρόνια βαθύτατων εσωτερικών διεργασιών.

Οι αλλαγές στο ΚΚΕ το 1931, διευκόλυναν ακόμα περισσότερο αυτή την προσέγγιση: στις αρχές της δεκαετίας του 1930 είχε ενστερνιστεί την κομμουνιστική θεωρία και ιδεολογία χωρίς να είναι ακόμα μέλος του ΚΚΕ και πήρε μέρος στις ιδεολογικές συγκρούσεις και αντιφασιστικές κινήσεις της εποχής. Δημοσιεύει συνεχώς άρθρα, μελέτες, συνεντεύξεις, κάνει δημόσιες διαλέξεις αλλά και κρυφά μαθήματα σε κύκλους προοδευτικών φοιτητών και δασκάλων. Το 1934 ταξιδεύει στην Σοβιετική Ένωση καλεσμένος του Κ. Βάρναλη για να παρακολουθήσει το συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων. Από το 1934 εργάζεται στη σύνταξη του Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης του Δημητράκου.

Με το κίνημα του Κονδύλη εκτοπίστηκε στην Άγιο Ευστράτιο. Επιστρέφοντας στράφηκε για πρώτη φορά στην άμεση πολιτική δράση. Το 1936 εκλέχτηκε στην Αθήνα βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου που είχε συγκροτηθεί με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Το 1936 έγινε και επίσημα μέλος του κόμματος. Η αστυνομία τον συνέλαβε λίγες ώρες μετά την κήρυξη της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Εκτοπίστηκε στην Ανάφη. Εκεί κατάστρωσε το σχέδιο μιας ιστορικής εισαγωγής στο φιλοσοφία και άρχισε να γράφει ένα μεγάλο δοκίμιο για τη διαλεκτική: Η συγγραφή της συνεχίστηκε στη διάρκεια της Κατοχής όπου ολοκληρώθηκαν τα κεφάλαια διαλεκτική της γνώσης και διαλεκτική της κοινωνίας. Το 1937 μεταφέρθηκε στις φυλακές της Ακροναυπλίας και στη συνέχεια στην Σαντορίνη όπου έμεινε εξόριστος ως το 1939. Στη Σαντορίνη έγραψε την Τριλογία του Πολέμου, τους Μονολόγους του Ερημίτη της Σαντορίνης και σχεδίασε τη μετάφραση μιας πλατωνικής τετραλογίας: Παρμενίδης, Θεαίτητος, Σοφιστής, Πολιτικός. Στην εξορία ολοκλήρωσε τη μετάφραση του Σοφιστή και έγραψε τις δύο μεγάλες εισαγωγές που προτάχθηκαν στην έκδοση του 1940: Στοχασμοί για τη σημερινή θέση των ανθρωπιστικών σπουδών στην Ελλάδα και Στοχασμοί για τον Πλάτωνα.

Η κατάσταση της υγείας του υποχρέωσε τις αρχές να επιτρέψουν την επιστροφή του στην Αθήνα, όπου για αρκετά χρόνια έζησε υπό επιτήρηση και σχετική απομόνωση. Παρά τις αντιξοότητες συνέχισε το συγγραφικό του έργο. Η γερμανική κατοχή τον βρήκε έτοιμο για νέους αγώνες. Αφιερώθηκε με όλες του τις δυνάμεις στην Εθνική Αντίσταση και η δράση του τον οδηγεί στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι Ιταλοί τον συλλαμβάνουν για μια ακόμη φορά μέχρι το 1942, που η κλονισμένη του υγεία τους υποχρεώνει να τον αφήσουν ελεύθερο. Το ΕΑΜ έχει πια ιδρυθεί και ο Δ. Γληνός γράφει το μανιφέστο του με τίτλο Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το σημαντικότερο ίσως έργο του που είχε, στην εποχή του, τεράστια απήχηση και γνώρισε πολλές μυστικές εκδόσεις.

Τον Σεπτέμβριο του 1943 ήταν εκείνος που πρότεινε να δημιουργηθούν οι απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ περιοχές, λαϊκή κυβέρνηση και Βουλή. Ο ίδιος θα έπαιρνε μέρος με σημαντικές αρμοδιότητες, στην κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας. Για να αντεπεξέλθει στα νέα του καθήκοντα έκρινε ότι έπρεπε να υποβληθεί σε εγχείρηση για την αποκατάσταση της υγείας του. Είχε μόλις αρχίσει να γράφει ένα νέο βιβλίο Τα σημερινά προβλήματα του Ελληνισμού. Δεν πρόλαβε να τελειώσει. Δυστυχώς πέθανε λίγο μετά την εγχείρηση στις 26 Δεκεμβρίου του 1943 σε ηλικία 61 ετών, την ώρα που ετοιμαζόταν για νέους αγώνες.


==============


Αυτά είναι σε λίγες γραμμές τα βιογραφικά στοιχεία του Δ. Γληνού που αγωνίστηκε για την αποδέσμευση της ελληνικής κοινωνίας από τις παραδοσιακές της αδράνειες. Όμως η πλούσια σε αγώνες και έργα ζωή ενός ανθρώπου προικισμένου με σπάνια ηγετικά προσόντα, δεν αντικατοπτρίζει πλήρως την ακτινοβολία του πάνω στους συγχρόνους του. Προς την κατεύθυνση αυτή μας οδηγούν τα ίδια του τα λόγια από τα αυτοβιογραφικά του κείμενα, εκείνα στα οποία ο ίδιος επιχειρεί τον απολογισμό της ιδεολογικής του πορείας.

«Από το Μιστριώτη στο Λένιν» είναι η εντυπωσιακή διατύπωση που ο Γληνός θέλησε να χρησιμοποιήσει για να ορίσει την αφετηρία και την κατάληξη μέσα από μια «βραδύτατη εξέλιξη με αγώνα μέσα στα πράγματα». Ο ίδιος καθορίζει τους κύριους σταθμούς αυτής της εξέλιξης. Λέει χαρακτηριστικά: «Έγινα στα δεκαοχτώ μου δημοτικιστής, στα εικοσιπέντε φωτίστηκα για το κοινωνικό ζήτημα μα χρειάστηκα είκοσι χρόνια αγώνα για να μπορέσω να "πω", να υψώσω την αλήθεια που είχα μέσα μου στο ζήτημα αυτό και να μπω "στο φως της αληθινής ζωής"»

Σε άλλο, ανέκδοτο αυτοβιογραφικό του κείμενο, το 1936, τιτλοφορημένο Απολογισμός είναι αναλυτικότερος: «Στη διαδρομή λοιπόν της σκέψης μου και της ενέργειας μου, που μου φαίνεται σα μια γραμμή, ανηφορική, βρίσκω εφτά σημεία που τα προσέχω τώρα εγώ».
Τα σημεία αυτά που σημάδεψαν την εξέλιξη του καλύπτουν:
-Το πρώτο, τα χρόνια 1900-1907, που αφορούν ενέργειες του σχετικές με το γλωσσικό και το εκπαιδευτικό πρόβλημα.
-Το δεύτερο, αφορά την τροπή του προς τον σοσιαλισμό, 1907-1909.
-Τρίτο σημείο, η παρέμβαση του, 1913-1914, στη διαμόρφωση της επίσημης, κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής.
-Τέταρτο σημείο εξέλιξης θεωρεί την διατύπωση της ιδέας του «δημιουργικού ιστορισμού», στη μελέτη του Έθνος και Γλώσσα το 1916.
-Πέμπτο, το διάταγμα τις 11 Μαΐου 1917 στη Θεσσαλονίκη για την εισαγωγή της Δημοτικής γλώσσας στα σχολεία.
-Το έκτο σημείο της αυτοβιογραφικής του απαρίθμησης είναι η ίδρυση της Ανωτέρας Γυναικείας Σχολής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας και του περιοδικού Αναγέννηση, 1921-1926.
-Τέλος, ως έβδομο σταθμό της εξέλιξής του, κατατάσσει ενέργειες και γραπτά της περιόδου 1927-1936: Η Διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου και το Σχέδιο για ένα νέο πρόγραμμα του Εκπαιδευτικού Ομίλου, η μακρά σειρά άρθρων για το ταξίδι στη Σοβιετική Ένωση και το σχέδιο της μελέτης για τη Διαλεκτική και για τις τρεις μορφές του νόμου της αιτιότητας, που δεν ολοκληρώθηκε.

Φτάνοντας στο τέλος των ιδεολογικών του αναζητήσεων, αξιολογεί τη ζωή και το έργο του, τελειώνοντας με την επισήμανση:
«Οι κεντρικές πράξεις της ζωής μου είναι τρεις: 1) Η Θεσσαλονίκη και η δημοτική γλώσσα στα σχολεία. 2) Η διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου και η διακήρυξη του 1927. 3) Ο κομμουνισμός το 1936".

Ο Γληνός έζησε οκτώ ακόμα χρόνια κατατρεγμών και φυλακίσεων στη διάρκεια των οποίων είχε τη δύναμη να γράψει μερικά από τα σημαντικότερα και χαρακτηριστικότερα έργα του. Όλα εντάσσονται στο ίδιο πλαίσιο του κομμουνιστικού ιδανικού που από τις αρχές της δεκαετίας του 30 κυριαρχεί στο έργο του και καθορίζει τη ζωή του. Στο ιδανικό αυτό έμεινε προσηλωμένος και στις δυσκολότερες στιγμές της ζωής του.

«Όλοι οι δρόμοι της ζωής έκλεισαν για μένα και ζω σαν ένας ζωντανός νεκρός και η σκέψη μου είναι ένας μονόλογος. Ωστόσο τα έχω πάρει όλα απόφαση και τα λίγα χρόνια της ζωής που μένουν θα περάσουν έτσι. Δεν μπορώ να κάμω αλλιώς».

Ο ίδιος προδιαγράφει το μέλλον του λέγοντας: Όλες οι ενδείξεις γενικές και ατομικές με πείθουνε να αναζητήσω το ακόλουθο ξεπέρασμα στη σημερινή φοβερή θέση μου. Να θεωρήσω τη ζωή μου τελειωμένη ως εδώ στα 55 μου χρόνια. Από δω και πέρα, όσα χρόνια ζήσω, να τα χρησιμοποιήσω για θέα, θεώρηση και ανασκόπηση, ονειροπόληση για το αύριο της ανθρωπότητας, πίστη σ' αυτό και μετάδοση της πίστης στους γύρω μου».

Μιλώντας για τη ζωή του, γράφει: «Ο δρόμος της αλήθειας είναι ο δρόμος του Γολγοθά. Θυσίασε\α με ψυχικό σπαραγμό πολύτιμες φιλίες και συνεργασίες για να μποώ να λέω ελεύτερα ό,τι στοχάζομαι, για την ηθική λευτεριά που είναι το πολυτιμότερο αγαθό για τον άνθρωπο».

Και συμπληρώνει με το ρητορικό του τρόπο: "Όλο μου το είναι διαμαρτύρεται, η γνώση, η επιστήμη, η μόρφωση. Ώ ηθική ελευθερία πολύτιμο και σπάνιο καλό».

Στο τέλος της ζωής του συνοψίζει τις απόψεις του, διατυπώνοντας τον ορισμό:
«ο μόνος τρόπος για να ζήσει και να πεθάνει κανείς σαν άνθρωπος είναι να ζήσει
και να πεθάνει για ένα ιδανικό».

Γεώργιος Δαρδανός